Gezichtspunten

Vanuit een ander gezichtspunt genomen lijkt dezelfde scene soms compleet anders te worden. Wat kunnen we hiermee en waar moeten we mee oppassen?

De werkelijkheid

Wat is de werkelijkheid? Dat wat we horen, zien en proeven zal menigeen misschien beweren. Maar toch is dat niet waar. Wat we aan signalen van buitenaf krijgen zijn immers natuurkundige verschijnselen buiten ons lichaam die door onze zintuigen worden opgevangen en als elektrische impulsen worden doorgegeven aan onze hersenen. De hersenen geven er voor ons betekenis aan. Iets is pas werkelijkheid wanneer er geen filtering, vertaling, waarde of betekenis aan wordt toegekend.

Zoals menig filosoof, psycholoog  en bioloog daarom zal bevestigen, is het maar de vraag of dat wat werkelijkheid is en dat wat wij zien of horen hetzelfde is. Hoewel mateloos interessant, laten we dit onderwerp hier toch maar even bij. Dit is immers een site over fotografie, niet over filosofie. Toch zullen we zien dat dit veel met fotografie te maken heeft.

Journalistieke fotografie

Als een fotograaf serieuze fotojournalistiek bedrijft, dan zal hij proberen foto’s te maken die zoveel mogelijk een objectief beeld geven van hoe iets er aan toe gaat. Hij wil niet zijn mening geven of een partij kiezen maar verslag doen.

Het zijn juist deze fotografen die zich heel goed realiseren dat een net iets andere hoek, een net iets andere lichtinval of net dat andere vastgelegde moment een andere suggestie kan doen opwekken van dat wat er echt plaatsvindt.

Ook voor documentaire fotografie geldt vanzelfsprekend hetzelfde. Want wat is echt ‘waar’ op de foto’s van vroeger? Je wilt naar historische foto’s kunnen kijken die een objectief beeld geven van hoe het leven in vroegere tijden was als het gaat om geschiedschrijving. Geen gestileerde opnamen dus, geen speciaal daarvoor aangeklede en gekapte mensen, maar beelden van het leven van alledag. Maar wie heeft echt dit soort objectieve foto’s gemaakt?

Creatieve fotografie

Creatieve fotografie zoals fine art is wat dit betreft soms wel het tegenovergestelde van journalistieke fotografie. De creatieve fotograaf probeert lang niet altijd de werkelijkheid te laten zien, maar dat wat hij voor ogen heeft. Hij vertelt zijn verhaal.

Het is dan ook niet zo vreemd dat juist de creatieve fotografen Photoshop als hun beste vriend beschouwen omdat ze daarmee dat wat vastgelegd is naar believen kunnen aanpassen. Zij maken gebruik van make-up, kleding, props en studio’s. Ze zullen gebruikmaken van allerlei light modifiers en andere kunstmatige hulpmiddelen om maar dat ene beeld te kunnen maken.

Gewone fotografie

Maar ook bij het maken van “gewone foto’s” (bestaat zoiets?) moeten we de invloed van de keuzes van de fotograaf nooit onderschatten. Portretfotografen fotograferen hun klanten bijvoorbeeld vaak vanuit een hoek een klein stukje boven ooghoogte. Dit zodat de ogen wat groter lijken en het lichaam juist wat kleiner.

Wanneer iemand een vakantiefoto maakt, dan laat hij de mooie plekjes zien, doorgaans niet het straatafval daar vlak naast. We vragen of iemand zijn haren even goed wil doen, wil lachen of even een bepaalde kant op wil kijken.

Dit zijn allemaal ingrepen om de foto mooier of beter te maken dan de werkelijkheid. Er worden suggesties mee opgewekt om het eindresultaat beter te maken.

Om dit te doen beschikken we over een tal van trucs. In dit artikel zullen we er slechts een van uitlichten en dat nog maar beperkt. We gaan namelijk alleen kijken naar het effect van het standpunt (het gezichtspunt) van de camera ten opzichte van het onderwerp.

Het gezichtspunt

Laten we naar een eenvoudig voorbeeldje kijken. Als we een persoon fotografen op ooghoogte (zie afb 1A) dan lijkt het alsof we ons op dezelfde hoogte als deze persoon bevinden. Dit is hoe volwassenen elkaar meestal zien en het is daarom een heel herkenbaar beeld. De foto straalt door deze hoek gelijkwaardigheid uit tussen de gefotografeerde persoon en de persoon die door de camera kijkt.

Maar wanneer we de foto vanaf een hoger standpunt nemen (zie afb 1B), en de camera hierdoor als het ware neerkijkt op de persoon die gefotografeerd wordt, dan is er geen sprake meer van de eerder genoemde gelijkheid. De gefotografeerde persoon wordt kwetsbaarder, kleiner en machtelozer neergezet. Een goede keuze als we bijvoorbeeld iets als verdriet, leed of ondergeschiktheid willen laten zien.

Fotograferen we dezelfde persoon echter van beneden naar boven (zie afb 1C), dan wordt deze persoon belangrijker dan de persoon die door de camera kijkt. Hij komt machtiger, dominanter en sterker over. Ze hebben de leiding en bepalen wat er gebeurt. Een keuze die je zou kunnen maken wanneer je iemand in een leidinggevende functie zou willen fotograferen, maar ook voor militairen, brandweerlui of politieagenten.

Al deze foto’s laten dezelfde persoon zien en de persoon die gefotografeerd wordt, blijft vanzelfsprekend dezelfde. Maar door de hoek te veranderen van waaruit deze persoon wordt gefotografeerd (=bekeken), verandert diens uitstraling en rol ten opzichte van de kijker.

Groter maken

De hoek van fotograferen levert ons nog meer mogelijkheden op. We zien in afb 2 een deel van een beeldhouwwerk gemaakt door Gustav Vigeland. Doordat deze foto van beneden naar boven is gemaakt, versterkt het ‘t gevoel dat het een groot en krachtig beeld betreft. Mede omdat we door deze hoek alleen de blauwe lucht boven het beeld kunnen zien, komt dit sterk binnen.

Als we deze foto vergelijken met afb 3 dan zien we dat deze laatste foto juist het gevoel opwekt dat we hier te maken hebben met een relatief klein beeldhouwwerk. We bevinden ons op de ‘kindhoogte’ van het beeld, wat suggereert dat we door onze knieën zijn gegaan en dus te maken hebben met iets kleins. De fontein op de achtergrond werkt aan de suggestie mee. Het geeft niet alleen diepte aan de foto maar versterkt ook het idee van de onderlinge verhoudingen, ondanks dat de brandpuntsafstand van het objectief daar veel invloed op heeft en het beeld daardoor kan veranderen.

Hoog

Afb 4 toont een schommel die ogenschijnlijk ergens heel hoog in een boom bevestigd is. We zien een vallei diep beneden ons en de toppen van bomen onder ons. Daarmee wordt dit verhaal gemaakt.

Maar afb 5 laat dezelfde schommel zien. Nu zien we geen boomtoppen meer en het lijkt hierdoor dat het model op de foto ergens hoog boven de vallei schommelt. Een levensgevaarlijke stunt natuurlijk! Maar aan wat hangt de schommel? Daar krijgen we hier geen hint voor. We zien alleen de grote leegte dus de schommel zou eerder onder een helikopter kunnen hangen dan aan een boom.

De werkelijkheid is echter niet zo spectaculair. We hebben namelijk te maken met de schommel zoals getoond in afb 6. Hij hangt aan een stalen balk en de berg waarop deze schommel staat loopt slechts geleidelijk af zodat in de twintig meter achter de schommel maar nauwelijks hoogteverschil wordt gemaakt. Een kind kan er veilig op schommelen.

Laag

Als we een heel laag standpunt innemen, zoals in afb 7 heeft plaatsgevonden, dan krijgt het ‘kleine’ dat zich op de grond bevindt veel aandacht.

Door dit standpunt vertelt deze foto veel over de stad waarin hij is gemaakt. Het is er blijkbaar schoon en rustig. Het is een veilige omgeving. Er rijden trams (suggestie van oude zekerheden) en in de verte zien we de lichten die de gezelligheid en de geborgenheid onderschrijven. Als deze foto vanuit een hoger standpunt zou zijn genomen, dan zou dit een geheel ander gevoel hebben opgeroepen.

Omgeving

Afb 8 laat ons model zien, iets van onderen af gefotografeerd. We krijgen hierdoor een goed beeld van waar ze zich bevindt. De top van de berg is nog niet bereikt, maar hier is blijkbaar een plat plateau waarop het goed rusten is. Ze zal zo verder gaan, lijkt de foto te zeggen, of ze is afkomstig van de top. Wie zal het zeggen?

Maar kijken we naar afb 9 dan zien we dat de foto een heel ander verhaal vertelt. Hoewel het model zich niet verplaatst heeft, heeft de fotograaf de foto vanuit een ander standpunt gefotografeerd. We zien nu niet meer dat het model zich halverwege de berg bevindt. De suggestie wordt juist gewekt dat ze hier op de top zit en naar beneden kijkt naar het stadje en het water beneden aan de berg. Ze rust uit omdat ze het einddoel heeft bereikt. De missie is geslaagd!

Samenvatting

Een foto vertelt een verhaal dat door iemand wordt verteld en is daarmee niet los te zien van die persoon. De fotograaf laat zien hoe hij naar de scene kijkt, wat hij belangrijk vindt en waarvan hij meent dat het vastgelegd moet worden. Maar daarmee sluit een foto ook zaken uit. Sommige zaken worden hierdoor niet of minder opvallend getoond. Dat beeld doet suggesties ontstaan en die suggesties kunnen onbewust maar ook zeker bewust worden gebruikt voor de compositie van de foto.

Door alleen al te 'spelen' met het gezichtspunt van waaruit de foto wordt gemaakt, kan de fotograaf een enorme invloed uitoefenen op wat de foto zal opwekken aan ideeën bij de kijker. 

Afb 1: De hoek van fotograferen bepaalt de verhouding tussen de partijen
Afb 2: De hoek maakt het beeld groter en krachtiger
Afb 3: De hoek maakt het beeld kleiner
Afb 4: Een schommel aan een hoge boomtak
Afb 5: Gevaarlijk schommelen boven een vallei
Afb 6: Een veilige schommel aan een stalen balk
Afb 7: Het lage gezichtspunt suggereert een schone, prettige stad
Afb 8: Even rusten op weg naar de top
Afb 9: Op de top aangekomen genietend van het uitzicht