Hoe kan het kleurenwiel fotografen nu helpen betere foto’s te maken? Nou, door snel bij elkaar passende kleuren te kunnen selecteren en deze tijdens de bewerking van de foto's te gebruiken.
Bij elkaar passen
Sommige kleuren passen goed bij elkaar, andere minder. Is dit nu slechts een kwestie van smaak of is er meer aan de hand? Een aantal wetenschappers meent dat er wel degelijk wat aan de hand is. Probeer zelf maar eens dit testje: staar een tijdje naar een grote blauwe stip op een wit scherm en kijk vervolgens naar een wit scherm. Grote kans dat je dan even een geelachtige tot oranje stip zult zien.
De verklaring hiervoor is dat de kegeltjes in de ogen die blauw registreren “moe” worden van het wat langer naar blauw kijken waardoor die kleur in het beeld een beetje onderdrukt wordt. Kijk je met dit soort vermoeide kegeltjes naar een wit scherm, dan ervaar je dat als wit waar een beetje blauw uit onttrokken is en daardoor krijg je op die plek een gekleurd vlak te zien.
Kegeltjes moe maken
Ons oog vangt licht op via receptoren op het netvlies. De zogenaamde kegeltjes en staafjes. Het zijn de kegeltjes die gevoelig zijn voor de kleuren rood, groen en blauw waarbij sommige kegeltjes vooral gevoelig zijn voor rood licht, andere voor groen licht en weer andere voor blauw licht.
Doordat we met dit proefje de “blauwe kegeltjes” vermoeiden en daardoor tijdelijk een beetje minder goed lieten werken, kregen de andere kegeltjes de overhand. Heel logisch eigenlijk. We hebben trouwens veel meer kegeltjes die rood registeren dan kegeltjes die blauw registreren. Daarom werkt dit proefje het beste met blauw. Groen zit er een beetje tussenin.
Dit proefje leert ons dat blauw het tegenovergestelde van geel is omdat blauw blijkbaar ‘strijd’ tegen geel. Je kunt blauw daarom tegenover geel plaatsen. Ditzelfde proefje kun je natuurlijk ook doen met de andere kleuren.
Het belangrijkste wat we hieraan kunnen ontleden is dat het oog zelf een ‘complementaire’ kleur kent voor een kleur. En voor iedere kleur geldt dit omdat als je daar naar kijkt en vervolgens naar een wit vlak kijkt, je een gekleurd beeld te zien krijgt.
Complementaire kleuren ontstaan dus door de werking van de kegeltjes in het oog, niet louter doordat dit een kwestie van smaak zou zijn.
Complementaire kleuren
De tegenovergestelde kleuren, zoals blauw en geel, worden complementaire kleuren genoemd. Dat lijkt in eerste instantie misschien vreemd omdat “tegenover” en “aanvullend” (complementair) niet echt synoniemen van elkaar zijn. Toch worden daar wel verklaringen voor gegeven.
Een verklaring zou kunnen zijn dat mensen naar rust zoeken omdat ze zich daarmee veiliger voelen. Je niet veilig voelen betekende vroeger alert zijn en onder spanning komen te staan. Door rust ontstaat ontspanning. Je hoeft dan niet meer zo alert te zijn en dat is nodig omdat een mens nu eenmaal op zijn tijd rust nodig heeft om het vol te kunnen houden. Als de cellen in het oog gelijkmatig worden geprikkeld, ervaren onze hersenen dat als balans en daarmee werkt dat mee aan het krijgen van rust, aldus sommige wetenschappers.
Activeren van kegeltjes
Door in de juiste verhouding rood, groen en blauw te zien, stimuleren we de verschillende receptoren in het oog gelijkmatig, vertelt deze theorie ons. Dit betekent dat als we iets zien waarin blauw en geel is verwerkt, we dat zouden ervaren als iets dat klopt, iets dat rust geeft en in balans is. Ze heffen elkaars spanningen op. Daarom vinden we dat het bij elkaar past.
Met blauw alleen (0,0,255 waarbij de kleuren rood en groen op 0 staan) worden bepaalde kegeltjes niet geactiveerd. Door nu geel toe te voegen (255,255,0) worden ook die kegeltjes geprikkeld.
Verklaringen
Als deze theorie juist is, dan vallen er een aantal zaken op hun plaats. Kijk je naar een bos of een zee, dan vind je daar door de diversiteit aan kleuren voldoende kleuren in terug om de receptoren in het oog min of meer gelijkmatig te prikkelen. Dergelijke beelden zouden daarom kunnen meehelpen om tot ontspanning te komen.
Het zou ook kunnen verklaren waarom wij menen dat bepaalde kleuren goed bij elkaar passen en andere minder en het zou tevens verklaren waarom we dit niet per cultuur echt anders zien. Culturele zaken zijn immers aangeleerd, maar dit zou iets zijn wat hoort bij de biologie van de mens.
In de fotografie
Maar wat heeft dit nu met fotografie te maken? Als rust of onrust ontstaat door de combinatie van bepaalde kleuren, dan is het logisch dat we dit gegeven kunnen gebruiken om onze foto’s meer voor ons te laten werken.
Willen we foto’s maken die rust moeten uitstralen, zoals boudoir foto’s of foto’s van newborns, dan is het logisch dat ze overwegend gebaseerd moeten zijn op complementaire kleuren. En als je onderzoek doet naar een groot aantal van dit soort foto’s, dan zie je dat ook terug.
Willen we foto’s maken die een bepaalde spanning zouden moeten uitstralen, zoals een horror afbeelding, dan zouden we complementaire kleuren juist moeten voorkomen. En ook dat is goed te zien wanneer je dit soort foto’s onderzoekt. Kijk ook eens naar een horrorfilm als “The Nun” of “It”. Het zal je opvallen dat voor de enge scenes in dit soort films kleuren worden gebruikt als een licht blauwe zweem in combinatie met donkerrood. Niet echt complementaire kleuren te noemen, en dus werkt dat goed.
Handig om te weten natuurlijk, maar dan moet je nog wel de bij elkaar passende of afstekende kleuren zien te vinden. En daar is een hulpmiddel voor.
Primair en complementair
Om te weten welke kleuren goed bij elkaar passen en welke minder, kun je gebruik maken van een zogenaamd kleurenwiel (ook kleurencirkel genoemd). Let wel, veel kleurenwielen zijn op RYB (rood, geel en blauw) gebaseerd omdat ze zijn ontwikkeld voor het mengen van verfkleuren, terwijl licht in RGB (rood, groen en blauw) wordt gemend.
Wij zijn fotograferen en gaan daarom uit van een RGB-kleurenwiel. We hebben maar even een RGB-kleurenwiel voor je gemaakt die je in afb 1 kunt zien. Daarin zijn de primaire kleuren opgenomen, dus rood (255,0,0), groen (0,255,0) en blauw (0,0,255).
Omdat de primaire kleuren drie kleuren zijn, bevindt zich geen kleur recht tegenover een kleur op de cirkel. Tegenover blauw moet daar daarom de kleur komen dit zich precies tussen groen (0,255,0) en rood (255,0,0) bevindt en dat is geel (255,255,0). Op die manier hebben we ook een kleur geplaatst tussen groen en blauw, namelijk cyaan (0,255,255) en zie je tussen blauw en rood magenta (255,0,255) afgebeeld.
We kennen hierdoor nu voor de primaire kleuren hun complementaire kleuren. Voor blauw is dat dus geel, voor rood is dat cyaan en voor groen is dat magenta. Simpel nietwaar?
En secundaire kleuren dan?
Oranje is een secundaire kleur en deze staat niet in het kleurenwiel zoals tot nu toe beschreven. Maar geen nood als je oranje wilt gaan gebruiken. Oranje ontstaat immers door geel en rood te mengen. Maar wie het kleurenwiel begrijpt, weet dat het eigenlijk niets met geel te maken heeft.
Geel ontstaat door rood en groen licht gelijkwaardig te mengen. Geel is dus slechts een tussenkleur tussen groen en rood in. Je mengt de kleuren tussen groen en rood in alleen door in een bepaalde verhouding groen en rood te mengen, geen andere kleuren. Je zou daarom kunnen zeggen dat je, als je van groen naar rood gaat, je op een gegeven moment langs geel, maar ook langs oranje zult komen.
Oranje licht ontstaat dus net als geel licht door rood en groen licht te mengen, maar in een andere verhouding als voor geel. Oranje ontstaat namelijk door (255,128,0) en bevindt zich daarmee precies tussen geel en rood in (zie afb 2).
De kleur die zich tussen geel en groen zal bevinden, moet dan dus wel zo beschreven worden: (128,255,0) en vormt een groene kleur die chartreuse wordt genoemd. Ook van dit soort kleuren bestaan natuurlijk tegenoverliggende kleuren, dus complementaire kleuren. Tegenover oranje ligt de kleur die tussen blauw en cyaan ligt (0,128,255) en azuurblauw wordt genoemd terwijl tegenover chartreuse de kleur violet (128,0,255) ligt.
Kortom, alle kleuren tussen de primaire kleuren in kunnen op basis van het RGB getallenstelsel berekend worden, net als hun complementaire kleur.
Doorlopend verloop
Op deze manier kunnen we alle secundaire kleuren met hun complementaire kleuren een plekje in het RGB-kleurenwiel geven, maar in feite zelfs eindeloos verder gaan. Want ook tussen rood en oranje kunnen we natuurlijk weer een kleur plaatsen en ga zo maar door.
Als we maar lang genoeg doorgaan kunnen we op die manier zoveel tussenkleuren plaatsen dat het geheel een doorlopend kleurenpalet lijkt te zijn geworden. En als we dan ook nog eens rekening houden met de kleurverzadiging in de richting van de straal van het kleurenwiel, dan krijgen we een afbeelding zoals in afb 3 te zien is.
Wat kun je hiermee?
We kunnen met dit RGB-kleurenwiel nu eenvoudig zien welke kleuren goed bij elkaar zullen passen. We kiezen daarvoor een kleur in een cirkel vanaf een bepaalde afstand tot het middelpunt en kijken naar het exact daar tegenover liggende punt op dezelfde cirkel (dus met dezelfde afstand tot het middelpunt).
Als je een afbeelding wilt maken met maar twee kleuren, zoals een duotone afbeelding, dan heb je aan twee kleuren genoeg en werkt deze methode goed. Blauw en geel zouden voor een duotone opname dus prima gebruikt kunnen worden, net zoals de combinatie van chartreuse en violet.
Maar misschien wil je met meer kleuren werken. Nu zijn hier een aantal verschillende trucs voor. Een daarvan is om te gaan werken met een gelijkbenige driehoek voor drie kleuren.
Zoals we weten passen de primaire kleuren goed bij elkaar. Zij vormen samen een gelijkbenige driehoek in het kleurenwiel. Blijkbaar passen de kleuren die vallen op de hoekpunten van deze gelijkbenige driehoek bij elkaar. Wanneer we deze driehoek draaien zodat een van de hoekpunten komt te liggen op een kleur naar keuze, dan zien we bij de andere hoekpunten meteen welke andere kleuren goed met deze kleur te combineren zijn.
We zien in afb 4 hoe dit gedaan wordt. We hebben een kleur groen gekozen. Deze bevindt zich op een zekere afstand van het middelpunt van het kleurenwiel. Deze kleur groen hebben we als hoekpunt genomen om een gelijkbenige driehoek te kunnen plaatsen op het kleurenwiel waarbij het middelpunt van het kleurenwiel het draaipunt is van de gelijkbenige driehoek. De andere punten geven nu de kleuren weer waarmee de groene kleur goed gecombineerd kan worden.
De “driehoek leggen” is slechts een van de vele methoden om kleuren bij elkaar te zoeken. Er zijn er dus meer en die kunnen ook een groter aantal bijpassende kleuren opleveren. Dat kan ingewikkeld worden, dus dat moet eenvoudiger gemaakt worden.
Eenvoudiger
Misschien geloof je inmiddels dat het inderdaad handig kan zijn om met bij elkaar passende kleuren te werken voor bepaalde opnames, maar ook dat het werken met zo’n kleurenwiel toch best een heel gedoe met zich mee kan brengen. En dan heb je misschien wel een goed punt. Maar daar zijn oplossingen voor!
Er zijn uitbreidingen (plugins) voor Photoshop, zoals Adobe Color Themes, waarmee je zelf een willekeurige kleur kunt kiezen. De uitbreiding laat dan direct zien, op basis van het kleurenwiel, welke kleuren daar goed bij zouden kunnen passen. Het aantal gewenste kleuren kun je dan opgeven. In afb 9 zie je hoe we dit gebruikt hebben om de witte achtergrond van 9A te vervangen met een kleur die complementair is aan die van de blauwe kleur in het jasje (zie afb 9B). Zoals te verwachten wordt de foto hier 'rustiger' en 'harmonieuzer' door.
Het kleurenwiel is ook als app te downloaden en op de website van adobe hebben ze er een webbased beschikbaar gesteld met veel mogelijkheden en waarvan je de kleurenschema’s kunt opslaan in Creative Cloud zodat je die later weer in Photoshop kunt inlezen als kleurthema.
Voor foto’s gebruiken
Met een monochroom kleurenschema ben je natuurlijk snel klaar. Je kiest een kleur en door die met een verschillende verzadiging te gebruiken kun je de mooiste beelden maken. Let op, door de kleurverzadiging kan een kleur ook wit of zwart worden. Daardoor kun je een monochrome gekleurde afbeelding dus altijd combineren met wit of zwart. Zie bijvoorbeeld afb 5. Deze foto heb ik met mijn iPhone genomen ’s ochtends op de fiets naar mijn werk. Afb 6 laat die foto zien met een monochroom kleurenschema. Hierin is ook zwart verwerkt terwijl het dus toch een monochrome afbeelding blijft.
In afb 7 hebben we hem in duotone uitgevoerd waarbij we blauw en geel als complementaire kleuren hebben gekozen. In afb 8 zie je de combinatie met chartreuse en violet.
Photoshop logischer
In Photoshop bestaan tools zoals de Color Balance Adjustment Layer. Wanneer we van dit soort tools naar de instellingen kijken, dan treffen we daar schuifregelaars in aan die lopen van cyaan naar rood, van magenta naar groen en van geel naar blauw. We komen dit op verschillende plekken binnen Photoshop tegen.
Dit alles zal nu waarschijnlijk veel logischer zijn omdat we nu weten dat cyaan de complementaire kleur is van rood, zoals magenta dat van groen is en geel van blauw. Met deze schuifregelaars kunnen we daarom de kleur van de foto goed aanpassen. Een foto die teveel rood in zich heeft, moet je niet proberen te ‘ontroden’, maar van meer cyaan voorzien. Is een foto te blauw, dan moet je de schuifregelaar meer naar het geel toetrekken. Er zit dan immers in verhouding te weinig van de complementaire kleur in de foto.
Zo zien we maar dat een kleurenwiel ons wel degelijk kan helpen om betere foto’s te maken. Het helpt ons te begrijpen hoe we foto’s moeten verbeteren, bijvoorbeeld als ze te blauw of te rood zijn, maar ook hoe we de meest geschikte kleuren kunnen kiezen voor bijvoorbeeld een duotone foto.
